İlk Türk Matbaacı İbrahim Müteferrika Kimdir?
İbrahim Müteferrika Macar doğumlu bir Osmanlı diplomatı, yayıncı, ekonomist, tarihçi, İslam ilahiyatçısı ve hareketli Arap harfleri ile bir matbaa işleten ilk Müslümandı.
İbrahim Muteferrika Kolozsvár’da (bugünkü Cluj-Napoca, Romanya) doğdu. O, İslam’ı seçmiş etnik bir Macar Üniteryan’dı. Ancak asıl Macar dilindeki adı bilinmiyor.
İbrahim Müteferrika genç yaşta Osmanlı diplomatik hizmetlerine girdi. Avusturya ve Rusya ile müzakerelerde aktif rol aldı. İbrahim Müteferrika, Avusturya ve Rusya’ya karşı Osmanlı-Fransız ittifakını (1737-1739) teşvik etmede aktif bir figürdü. İbrahim Müteferrika, Rusya’ya karşı Osmanlı-İsveç harekâtındaki rolüyle de alkışlandı. Diplomat olarak yaptığı hizmetler sırasında, Transilvanya kökenli bir diplomat arkadaşı ve Avusturya’da hapsedilmiş eski bir savaş esiri olan Temesvarlı Osman Ağa da dahil olmak üzere birçok nüfuzlu şahsiyetle arkadaş olduğu bilinmektedir.
İbrahim Müteferrika’nın Diplomatlık Yılları
Diplomatlık yıllarında, süregelen Rönesans’ı, Avrupa’da Protestan hareketlerinin ortaya çıkışını ve Avrupa’da güçlü sömürge imparatorluklarının yükselişini anlamasına yardımcı olan kitaplar toplamaya yoğun bir ilgi duydu.
İstanbul’da basılan ve ısmarlama yazı tiplerini kullanan ciltleri, zaman zaman “Türk incunabula” olarak anılır. Soyadı Sultan III. Ahmed döneminde ve Lale Devri’nde Müteferrika olarak hane reisi olarak görev yapmasından türetilen Müteferrika, aynı zamanda coğrafyacı, astronom ve filozoftur.
Hazırlayıp Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya, Başmüftü’ye ve din adamlarına eş zamanlı olarak sunduğu yeni sistemin etkinliğine ilişkin 1726 tarihli bir rapor ve daha sonra Sultan III. -dini kitaplar (bazı hattatların ve dini liderlerin muhalefetine rağmen). Müteferrika’nın matbaası ilk kitabını 1729’da yayınladı ve 1743’te 23 cilt halinde (her biri 500 ila 1.000 kopya olan) 17 eser yayınladı. Müteferrika’nın yayınladığı ilk kitap, 2 ciltlik Arapça-Türkçe sözlük olan “Vankulu Lügati”dir. Dini kitapların basımı yasaktı (ve 1803’e kadar yasak kaldı).
İbrahim Müteferrika’nın Yayınladığı Eserler
Müteferrika’nın yayınladığı eserler arasında tarihi ve jenerik olarak bilimsel eserler ile Katip Çelebi’nin dünya atlası Cihannüma (gevşek bir şekilde tercüme edilmiştir: Dünyanın Aynası veya Dünya Görücüsü olarak tercüme edilmiştir) vardır. Müteferrika, matbaasına eklediği bir arasözde astronominin güneş merkezliliğini, lehinde ve aleyhinde nispeten güncel bilimsel argümanlara atıfta bulunarak ayrıntılı olarak tartıştı. Bu bakımdan, günmerkezliliği Osmanlı okuyucularına doğru bir şekilde tanıtan ilk kişilerden biri olarak kabul edilir.
Ancak 1742’den sonra İbrahim Müteferrika’nın matbaa faaliyetleri durduruldu ve İngiliz diplomat James Mario Matra’nın el yazması kitapların fahiş fiyatları nedeniyle İstanbul’da bir matbaa kurma girişimi 1779’da durduruldu. Matra, anlatımında, Müteferrika’nın girişiminin daha önce yüzleşmek zorunda kaldığı katiplerin güçlü muhalefetine atıfta bulunur.
İlk Matbaanın Kurulması
III. Ahmed’in çalkantılı saltanatı sırasında burada yaklaşık altmış yıl önce bir matbaa kurulmuştu, ancak ticaretlerinin tamamen mahvolacağını haklı olarak kavrayarak Kitapları kopyalayarak kendilerini idame ettirenler, haykırışlarında Saray’ı alarma geçirecek kadar gürültülüydüler. ve fitneci bir Yeniçeri Ocağı tarafından desteklendikleri için, padişah, bir ayaklanmayla tahta çıkarken bir başkası tarafından tahttan indirilebilsin diye sonradan gerçekte neler olduğunu anlamış, onların şikayetlerine boyun eğmiş ve Basın, her şeyden önce Kuran, Sünnet ve bazı önemsiz Matematik kitaplarından daha iyi bir yere atılmıştı.
Arap Harfleriyle İlk Matbaa Baskısı
1726 yılında Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Başmüftü ve Sultan III. Bunlar, Müslüman bir ortamda üretilen Arapça karakterlerle basılan ilk eserlerdir: İtalya’da ve Halep’in Hıristiyan cemaatinde basımları zaten yapılmıştı. Arapça veya Osmanlı Türkçesi olarak, genellikle haritalarla gösterilen 17 bilimsel eser yayınlamaktadır. Cihannüma’nın (“dünyanın aynası”, Katip Çelebi’nin coğrafi atlası) baskısında, astronomik günmerkezlilik teorisini tartışmak için bir yorum ekler.
Konstantinopolis matbaa atölyesi, yeniçeriler tarafından desteklenen kopyacılar şirketinin protestoları nedeniyle 1742’de kapatıldı.